Όπως είχαμε υποσχεθεί σε προηγούμενο post ανεβάζουμε σήμερα μια ευρεία περίληψη του θέματος που ανέπτυξε ο Δρ. Φιλοσοφίας Οικονόμου Γιώργος (16-3-09) στα πλαίσια του κύκλου εκδηλώσεων «Συγγραφείς και βιβλία που άλλαξαν τον κόσμο» με μια ομιλία που εντυπωσίασε, ενθουσίασε και καταχειροκροτήθηκε από τους φίλους του βιβλιοπωλείου.
Η άμεση δημοκρατία, όπως την ξέρουμε ιστορικά και όπως μας παραδίδεται από την Αθηναίων Πολιτεία και τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, δημιουργείται από τους αγώνες του δήμου κατά των ανωτέρων στρωμάτων, των ευγενών και γαιοκτημόνων. Οι αγώνες επέτρεψαν την άμεση συμμετοχή όλων των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων, στο νομοθετικό έργο και στις άλλες μορφές εξουσίας. Άμεση συμμετοχή σημαίνει χωρίς αντιπροσώπους και κόμματα. Για πρώτη και μοναδική φορά στην ανθρώπινη ιστορία ο δήμος είναι ο ουσιαστικός κυρίαρχος της πόλεως, εξ ου και ο όρος δημοκρατία (ο δήμος κρατεί, κυριαρχεί). Η κυριαρχία και η συμμετοχή επιτυγχάνεται με δύο θεσμούς: πρώτον, την «εκκλησία του δήμου» που επιτρέπει την άμεση παρουσία όλων των πολιτών στη νομοθετική και κυβερνητική εξουσία. δεύτερον, την «κλήρωσιν», η οποία επιτρέπει την εναλλαγή στην εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία. Η κλήρωση είναι η ειδοποιός διαφορά της δημοκρατίας ενώ οι εκλογές η ειδοποιός διαφορά της ολιγαρχίας, όπως αναγνωρίζει και ο Αριστοτέλης αλλά και οι νεότεροι φιλόσοφοι Μοντεσκιέ και Ρουσσώ.
Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η ουσιαστική ανεξαρτησία των τεσσάρων εξουσιών (κυβερνητικής, εκτελεστικής, δικαστικής, νομοθετικής). Το σημαντικό και νευραλγικό όργανο της (άμεσης) δημοκρατίας είναι η απόδοση της δικαιοσύνης από όλους τους πολίτες και προς όλους τους πολίτες. Ουδείς εξαιρείται ούτε είναι υπεράνω υποψίας, υπεράνω του νόμου. Απαραίτητο προς τούτο στοιχείο είναι η ανεξαρτησία και η πραγματική αμεροληψία των δικαστών, ο αποκλεισμός της δυνατότητας διαφθοράς ή εξαγοράς τους. Για να εξασφαλισθεί αυτή η απαίτηση δεν υπάρχει άλλος τρόπος από τη συλλογική συμμετοχή όλων των πολιτών στην απονομή της δικαιοσύνης, είτε μέσω της εκκλησίας του δήμου είτε μέσω της κληρωτής βουλής των Πεντακοσίων είτε μέσω κληρώσεως στα πολυμελή τμήματα της Ηλιαίας.
Η άμεση εναλλαγή στην εξουσία όλων των πολιτών, και όχι των κομμάτων, αποτελεί τη βασική αρχή της δημοκρατίας, την πολιτική ελευθερία όπως την περιγράφει ο Αριστοτέλης:
«χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι το να άρχουν όλοι δι’ εναλλαγής». Η ούτως εννοημένη και πραγματοποιημένη ελευθερία συνιστά και εξασφαλίζει την ισότητα των πολιτών. Η πολιτική ισότητα είναι απόλυτη για όλους τους πολίτες και δεν έρχεται σε αντίφαση με την ελευθερία, όπως υποστηρίζει η ιδεολογία του φιλελευθερισμού.
Η κοινωνική ζωή στο δημοκρατικό πολίτευμα ρυθμίζεται από κανόνες γενικής ισχύος, οι οποίοι συζητούνται και νομοθετούνται άμεσα από την κοινότητα, υφίσταται δηλαδή η κυριαρχία του γραπτού νόμου και όχι των ατόμων. Δεν υπάρχουν ιεραρχίες ούτε κράτος με την σημερινή έννοια, δηλαδή ένας μηχανισμός εξουσίας χωριστός από το σώμα της κοινωνίας και εφαρμοζόμενος επί της κοινωνίας. Δεν υπάρχουν οι «ειδικοί» της πολιτικής, οι επιστήμονες του Πλάτωνα, δεν υπάρχει επιστήμη της πολιτικής αλλά διαμάχη των δοξών. Ολες οι γνώμες μετρούν εξ ίσου και η πολιτική είναι υπόθεση όλων. Εκεί που απαιτούνται ειδικές γνώσεις, πείρα και ικανότητες οι άρχοντες εκλέγονται δια χειροτονίας (στρατηγοί, ταμίαι, κ.λπ) στην εκκλησία του δήμου. Ολοι όμως ανεξαιρέτως οι άρχοντες, αιρετοί και κληρωτοί, υφίστανται διαρκή έλεγχο (δοκιμασία, εύθυνα), δίνουν λόγο και λογαριασμό για τις πράξεις τους (λόγον διδόναι) και είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητοί, η δε θητεία τους είναι ετήσια. Δηλαδή ο έλεγχος των αρχών είναι διαρκής και ουσιαστικός, πολιτικός και ποινικός. Οι αρχαίοι ήξεραν πολύ καλά αυτό που διατύπωσε τον 19ο αιώνα ο λόρδος Άκτον: «Η εξουσία διαφθείρει, η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα».
Αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης είναι η δημιουργία ενός ανοικτού δημοσίου χώρου, που είναι πραγματικώς δημόσιος, δεν είναι δηλαδή ιδιοκτησία κανενός, και εντός του κυκλοφορούν και συζητούνται όλες οι σημαντικές πληροφορίες και λαμβάνονται άμεσα όλες οι κύριες αποφάσεις από τον δήμο. Ενώ σήμερα δεν υπάρχει δημόσιος χώρος, τον λυμαίνονται, τα κόμματα, τα ιδιωτικά συμφέροντα και τα ΜΜΕ. Το μεγάλο πολιτικό μάθημα που μας προσφέρει η άμεση δημοκρατία είναι ότι η εξουσία δεν είναι ιδιοκτησία ουδενός προσώπου και κόμματος, δεν ανήκει σε κανέναν, αλλά ασκείται και πρέπει να ασκείται από όλους τους πολίτες
Από την πλευρά του ο Αριστοτέλης ασκεί κριτική σε όλε
ς σχεδόν τις αρχές και τους θεσμούς της δημοκρατίας. Η κριτική αυτή είναι σε εν πολλοίς αστήρικτη και «ιδεολογική», και απηχεί τις ολιγαρχικές αιτιάσεις και επιφυλάξεις. Αυτό φαίνεται και στην προσπάθεια του Σταγειρίτη να συγκροτήσει εναλλακτική πρόταση, κατά την οποία αναμειγνύει στοιχεία από τη δημοκρατία και την ολιγαρχία. Η μείξη όμως αυτή στερεί τη δημοκρατία από βασικές αρχές της: περιορίζει τον αριθμό των πολιτών, καταργεί την κλήρωση και αφαιρεί την εξουσία από τον δήμο, δίνοντάς την στους ολίγους αιρετούς κατ’ αρετήν υπερέχοντες άνδρες.
Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζεται η ουσιαστική ανεξαρτησία των τεσσάρων εξουσιών (κυβερνητικής, εκτελεστικής, δικαστικής, νομοθετικής). Το σημαντικό και νευραλγικό όργανο της (άμεσης) δημοκρατίας είναι η απόδοση της δικαιοσύνης από όλους τους πολίτες και προς όλους τους πολίτες. Ουδείς εξαιρείται ούτε είναι υπεράνω υποψίας, υπεράνω του νόμου. Απαραίτητο προς τούτο στοιχείο είναι η ανεξαρτησία και η πραγματική αμεροληψία των δικαστών, ο αποκλεισμός της δυνατότητας διαφθοράς ή εξαγοράς τους. Για να εξασφαλισθεί αυτή η απαίτηση δεν υπάρχει άλλος τρόπος από τη συλλογική συμμετοχή όλων των πολιτών στην απονομή της δικαιοσύνης, είτε μέσω της εκκλησίας του δήμου είτε μέσω της κληρωτής βουλής των Πεντακοσίων είτε μέσω κληρώσεως στα πολυμελή τμήματα της Ηλιαίας.
Η άμεση εναλλαγή στην εξουσία όλων των πολιτών, και όχι των κομμάτων, αποτελεί τη βασική αρχή της δημοκρατίας, την πολιτική ελευθερία όπως την περιγράφει ο Αριστοτέλης:
«χαρακτηριστικό της ελευθερίας είναι το να άρχουν όλοι δι’ εναλλαγής». Η ούτως εννοημένη και πραγματοποιημένη ελευθερία συνιστά και εξασφαλίζει την ισότητα των πολιτών. Η πολιτική ισότητα είναι απόλυτη για όλους τους πολίτες και δεν έρχεται σε αντίφαση με την ελευθερία, όπως υποστηρίζει η ιδεολογία του φιλελευθερισμού.
Η κοινωνική ζωή στο δημοκρατικό πολίτευμα ρυθμίζεται από κανόνες γενικής ισχύος, οι οποίοι συζητούνται και νομοθετούνται άμεσα από την κοινότητα, υφίσταται δηλαδή η κυριαρχία του γραπτού νόμου και όχι των ατόμων. Δεν υπάρχουν ιεραρχίες ούτε κράτος με την σημερινή έννοια, δηλαδή ένας μηχανισμός εξουσίας χωριστός από το σώμα της κοινωνίας και εφαρμοζόμενος επί της κοινωνίας. Δεν υπάρχουν οι «ειδικοί» της πολιτικής, οι επιστήμονες του Πλάτωνα, δεν υπάρχει επιστήμη της πολιτικής αλλά διαμάχη των δοξών. Ολες οι γνώμες μετρούν εξ ίσου και η πολιτική είναι υπόθεση όλων. Εκεί που απαιτούνται ειδικές γνώσεις, πείρα και ικανότητες οι άρχοντες εκλέγονται δια χειροτονίας (στρατηγοί, ταμίαι, κ.λπ) στην εκκλησία του δήμου. Ολοι όμως ανεξαιρέτως οι άρχοντες, αιρετοί και κληρωτοί, υφίστανται διαρκή έλεγχο (δοκιμασία, εύθυνα), δίνουν λόγο και λογαριασμό για τις πράξεις τους (λόγον διδόναι) και είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητοί, η δε θητεία τους είναι ετήσια. Δηλαδή ο έλεγχος των αρχών είναι διαρκής και ουσιαστικός, πολιτικός και ποινικός. Οι αρχαίοι ήξεραν πολύ καλά αυτό που διατύπωσε τον 19ο αιώνα ο λόρδος Άκτον: «Η εξουσία διαφθείρει, η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα».
Αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης είναι η δημιουργία ενός ανοικτού δημοσίου χώρου, που είναι πραγματικώς δημόσιος, δεν είναι δηλαδή ιδιοκτησία κανενός, και εντός του κυκλοφορούν και συζητούνται όλες οι σημαντικές πληροφορίες και λαμβάνονται άμεσα όλες οι κύριες αποφάσεις από τον δήμο. Ενώ σήμερα δεν υπάρχει δημόσιος χώρος, τον λυμαίνονται, τα κόμματα, τα ιδιωτικά συμφέροντα και τα ΜΜΕ. Το μεγάλο πολιτικό μάθημα που μας προσφέρει η άμεση δημοκρατία είναι ότι η εξουσία δεν είναι ιδιοκτησία ουδενός προσώπου και κόμματος, δεν ανήκει σε κανέναν, αλλά ασκείται και πρέπει να ασκείται από όλους τους πολίτες
Από την πλευρά του ο Αριστοτέλης ασκεί κριτική σε όλε
ς σχεδόν τις αρχές και τους θεσμούς της δημοκρατίας. Η κριτική αυτή είναι σε εν πολλοίς αστήρικτη και «ιδεολογική», και απηχεί τις ολιγαρχικές αιτιάσεις και επιφυλάξεις. Αυτό φαίνεται και στην προσπάθεια του Σταγειρίτη να συγκροτήσει εναλλακτική πρόταση, κατά την οποία αναμειγνύει στοιχεία από τη δημοκρατία και την ολιγαρχία. Η μείξη όμως αυτή στερεί τη δημοκρατία από βασικές αρχές της: περιορίζει τον αριθμό των πολιτών, καταργεί την κλήρωση και αφαιρεί την εξουσία από τον δήμο, δίνοντάς την στους ολίγους αιρετούς κατ’ αρετήν υπερέχοντες άνδρες.
(Για περισσότερα βλ. Γ. Ν. Οικονόμου Η άμεση δημοκρατία και η κριτική του Αριστοτέλη, Παπαζήσης, 2007 και Η αριστοτελική πολιτεία, Παπαζήσης, 2008).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου