Ο Μάης των απωλειών: Πέντε χρόνια χωρίς τον Άγγελο Ελεφάντη και τέσσερα χρόνια δίχως τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη

Ο Άγγελος Ελεφάντης (1936 - 29 Μαΐου 2008) ήταν διανοούμενος της ελληνικής Αριστεράς, δημοσιογράφος και συγγραφέας, γνωστός ως εκδότης και διευθυντής του περιοδικού «Ο πολίτης». Υπήρξε από τους ιδρυτές της εφημερίδας «Η Εποχή», τακτικός συντάκτης της εφημερίδας «Η Αυγή» και δημοσίευσε βιβλία, άρθρα και δοκίμια για πολιτικά, ιστορικά και προσωπικά θέματα.

Του άρεσε του Άγγελου αυτό που γίνεται στο βιβλιοπωλείο μας.
Κι είχε έρθει ως ομιλητής αλλά το πιο τιμητικό και ως ακροατής σε εκδηλώσεις μας. Δε θα ξεχάσουμε μετά τις ομιλίες - στις καθιερωμένες επισκέψεις σε ταβερνάκια της Λιβαδειάς όπου αναλύονται όλα όσα έγιναν, και λέγονται, και κάποια που για διάφορους λόγους δεν ειπώθηκαν - τις προτάσεις που μας έκανε για κατοπινούς ομιλητές και πόσες φορές ανοιγόκλεισε το σημειωματάριό του να μας δώσει τηλέφωνα τονίζοντας να κάνουμε χρήση του ονόματός του.
Άγγελε ακόμα δεν ήρθαν όλοι αυτοί που μας πρότεινες. Θα τους φέρουμε όμως. Και θα 'σαι περισσότερο παρών από κάθε άλλη φορά ως τώρα.

Παραθέτουμε όπως καταχωρήθηκε στην ΑΥΓΗ στις 30-5-2008 τον αποχαιρετισμό στον Άγγελο από τον ιστορικό Σπύρο Ι. Ασδραχά, στενό του φίλο και πρόεδρο των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).
του Σπύρου Ι. Ασδραχά 
Θα 'ρθει μια μέρα, Άγγελε, όπου νέοι άνθρωποι, εμπνευσμένοιαπό τη βιωτή και τον στοχασμό σου, θα μελετήσουν τη μακρά πνευματική και πολιτική σου διαδρομή, και μαζί μ' αυτή τις τύχες του τόπου που μας γέννησε, τύχες από το 1940, ως τις ώρες που τώρα ζούμε~ από το 1940, γιατί από τότε αρχίζουν οι δικές σου εμπειρίες, πριν από τη χρονολογία αυτή, γιατί οι χρονικές αναφορές του έργου σου, με πρώιμο την Επαγγελία της αδύνατης επανάστασης, εκτείνονται σε ένα μακρινότερο, αλλά και ιδρυτικό πριν. Θα 'ρθει καιρός για όλα τούτα, Άγγελε, γιατί μαρτύρησες και πάλεψες για μεγάλα και σπουδαία, όπως και συ είχες πει για άλλους με ευθυκρισία και αγάπη. Τώρα είναι η στιγμή της στοχαστικής συντριβής. Όχι για δίκαιους επαίνους ούτε για βιογραφικές υπενθυμίσεις, ούτε ακόμη για δυσβάσταχτους συγκινησιακούς κραδασμούς: το έλλογο πάθος του Άγγελου Ελεφάντη μάς καλεί σε άλλο πένθος, βουβό και σώψυχο. Έτσι, δε θα πω τίποτε για την ευρύχωρη πνευματική του πρσωπικότητα, για τη δημιουργική και αποδεκτική του γραφή, για τον πολιτικό και πάντα επίκαιρο και μαχητικό πολιτικό του λόγο, για τη μαρξική του απελευθερωμένη παιδεία, για τη βαθειά ανατρεπτική του εμμονή για την υπέρβαση κάθε εθιμοφροσύνης, που, η τελευταία, μπορεί να απαλύνει τη σκληρή ζωή, υπέρβαση σύμπλεη της αυτοθυσίας, αλλά και μιας ενδόμυχης, όχι πάντα ρητής απαξίωσης~ γιατί στον Άγγελο δεν έσβηνε η μνήμη των αφορμών που τον έφεραν να συναντηθεί με πλήθος ανθρώπων με κοινές ρίζες~ δε θα πω ακόμη τίποτε για τη σοφή του κατάφαση στις χαρές της ζωής, για τη βιωματική του κατάφαση απέναντι στη φύση και στον έλλογο εξοικισμό της, χαρές και καταφάσεις που γι' αυτόν ήταν πολιτισμικές αξίες. Όλα τούτα αναδεύουν στις ψυχές μας, δεν είναι της στιγμής, η εξιστόρησή τους. Θα ήθελα, ωστόσο, να θυμίσω κάποιους από τους σταθερούς χαρακτήρες της προσωπικότητάς του. Χωρίς καμιάν υπερβολή, είναι ένας χθόνιος άνθρωπος, κι αυτό όχι μόνο γιατί η επισταμένη ανθρωπολογική και ιστορική του παιδεία τού είχαν διδάξει το πανάρχαιο δράμα, της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, αλλά γιατί μετάλλαξε τα γενέθλια βουνά του σε διαρκή συγκίνηση και συμμετοχική γνώση, που τον συνόδευαν σε όλη του ζωή, από την πατρογονική του λογγιά ώς τον Αρδηττό, για να χυθούν στη θάλασσα του Αιγαίου, που έγιναν νησιά. Μας άφησε το παραμύθι του παππού του και, μαζί του, ένα μάθημα ανθρωπογεωγραφίας και κοινωνικής ιστορίας των βουνίσιων τόπων και των ανθρώπων τους, ξανοιγμένων πια στην απωσιά του μεγάλου κόσμου: είναι οι άνθρωποι της Αντίστασης, του Εμφυλίου, του Μαρτυρίου, των οποίων φρόντισε από κοντά να διασώσει τη μνήμη, όπως οι ίδιοι την κατέγραψαν: χθόνιο πρόσωπο, συνείδηση ιστορική. Αυτή η τελευταία γίνεται πολιτική πράξη και την εδραιώνει: αν στα πολιτικά και ιστορικά του κείμενα ξεκινά από σταθερές νοητικές αρχές, από δεδομένη γενική αντίληψη του κόσμου, τη δημιουργικά μαρξική, ποτέ του δεν εικονογραφεί με τον πολιτικό και ιστορικό του λόγο, θεωρητικές προκείμενες: η ιστορική του συνείδηση γίνεται πολιτική κριτική συνείδηση που, αν συστοιχούσε με την απλοχωριά της ανανεωτικής Αριστεράς, δεν βολευόταν πάντα στις κατά καιρούς εκφάνσεις τους. Αυτή του την ένταξη στην αριστερή ευρύτητα εξέφραζε ωραία, και κάτι παραπάνω από συμβολικά η εμμονή του να πολιτεύεται στα πατρώα χώματα, τιμώντας χωρίς αντάλλαγμα τη Σπάρτη που του έλαχε και την αγωνιστική του εμμονή. Μιλούσε, επίσης, και έγραφε για τον πόλεμο, μάλιστα για τον Δεύτερο Παγκόσμιο, για να πει ότι σ' αυτόν οφείλεται η μέστωση και η κυριαρχική ανάδειξη νέων ιστορικών υποκειμένων, όπως το εξέφραζε η κομμουνιστική ιδεολογία και όπως κι αυτά την εκφράζανε. Βεβαίως, είχε προηγηθεί η ρήξη του με το σοβιετικό εξουσιαστικό σύστημα, ρήξη που δεν είναι άμοιρη μιας άλλης, εκείνης με τον παπανδρεϊκό σοσιαλισμό: όλα αυτά με πολύ πάθος, με θεμελιακές εμμονές, όχι όμως χωρίς στοχαστικές προσαρμογές. Στόχος τους, η συγκρότηση μιας νέας, αλλά έλλογης, κοινωνικής Αριστεράς με ισχυρό πολιτισμικό, δικαιικό και ηθικό βάθρο. Απομένουν πολλά να γίνουν ως προς αυτή την κατεύθυνση και η απουσία του Άγγελου Ελεφάντη δεν θα 'ναι χωρίς ιδιαίτερο βάρος. Άφησε όμως για όσους έχουν τη ζωή μπροστά τους, μια πλούσια κληρονομιά, τα βιβλία του, την αρθρογραφία του, τον κατ' εξοχήν μάρτυρα της αριστερής προβληματικής, τον Πολίτη, τα άρθρα του στην Αυγή και στην Εποχή, τις τόσες προφορικές του καταθέσεις, συντακτικά στοιχεία μιας αναμενόμενης ανασύνθεσης, στην οποία πίστεψε και στην οποία αφιέρωσε με αυταπάρνηση τη ζωή του.
Έσσεται ήμαρ, Άγγελε, για σε και τους ορίζοντές σου.
Τα βιβλία του Άγγελου Ελεφάντη
* Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. ΚΚΕ και αστισμός στο Μεσοπόλεμο (1976)
* Ο ανεύρετος σοσιαλισμός (1982)
* Στον αστερισμό του λαϊκισμού (1991)
* Διά γυμνού οφθαλμού (1998)
* Μinima memoralia. H ιστορία του παππού μου (2001) Μας πήραν την Αθήνα… *Ξαναδιαβάζοντας μερικά σημεία της ιστορίας 1940-1950 (2002

Η συμβολή του Άγγελου Ελεφάντη στον τομέα των ιδεών, της πολιτικής και της πολιτικής

 σκέψης υπήρξε καίρια και εκδηλώθηκε με ποικίλους τρόπους: ως εκδότη και διευθυντή του «Πολίτη», ως βασικού αρθρογράφου της «Εποχής» και της «Αυγής», ως εμπνευστή και εμψυχωτή πολλών πρωτοβουλιών και ανθρώπων, ως ενεργού και δραστήριου αριστερού. Το συγγραφικό έργο του είναι ογκώδες, καθώς εκτός από τα άρθρα, τα δοκίμια και τις μελέτες που συνέγραψε, επιμελήθηκε, μετέφρασε και εξέδωσε πλήθος σημαντικών έργων.

Για όλους όσοι αντιλαμβάνονται την αριστερά ως αδιαπραγμάτευτη στάση ζωής, τον μαρξισμό ως διαρκής, επίπονη και κριτική διανοητική εργασία και την πολιτική ως μια σοβαρή και σύνθετη υπόθεση, ο Ελεφάντης αποτελούσε σταθερό σημείο αναφοράς και έμπνευσης. Η έμφαση στην αξία της συλλογικότητας, στην επιστημονική προσέγγιση της ιστορίας και της κοινωνίας και στην ένταξη της καθημερινής πολιτικής πρακτικής στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο αποτελούν πολύτιμη παρακαταθήκη του Ελεφάντη σε όλους μας. 

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΦΡΑΣΗ προσφέρει σε σας, απόσπασμα από ένα μοναδικό ντοκουμέντο, ( δυστυχώς με κακή ηχογράφηση ) από την τοποθέτηση που έκανε ο Άγγελος στο βιβλιοπωλείο μας στις 3-11-2002 σχετικά με την Αριστερά, την Τρομοκρατία και τα Μ.Μ.Ε.

  

Και δύο κείμενα για τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη που είχα ανεβάσει παλιότερα

Ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης (19 Αυγούστου 1941 - 26 Μαΐου 2009) ήταν Έλληνας οικονομολόγος, καθηγητής Πανεπιστημίου, πολιτικός της Αριστεράς και βουλευτής.

Μιχάλη τώρα που έφυγες δε γίναμε φτωχότεροι. Ορφανέψαμε.

Ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης μίλησε την 1-12-1994

στο βιβλιοπωλείο μας με θέμα

"Ιδιωτικός πλούτος και δημόσια φτώχεια στη σύγχρονη Ελλάδα"

.Η απώλεια του Μιχάλη Παπαγιαννάκη- στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία – είναι απ’ αυτές που δε μπορεί να ξεπεραστεί με τις συνήθεις εκφράσεις και λόγια παρηγορίας που αποδίδουν τιμή και προσπαθούν να αξιοποιήσουν δημιουργικά το αίσθημα θλίψης. Με το θάνατο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη δε γίναμε απλά φτωχότεροι αλλά στην κυριολεξία ορφανέψαμε.
Ο Μ. Π. ήταν μια σπάνια, μοναδική τολμώ να πω προσωπικότητα που με την αγωνιστική παρουσία και τη δημοκρατική του κουλτούρα κοσμούσε όχι μόνο το χώρο της ανανεωτικής αριστεράς αλλά της πολιτικής γενικότερα. Το ήθος, η συνέπεια, η ευθύτητα του χαρακτήρα του σε συνδυασμό με την πλούσια σε γνώσεις και εμπειρίες πολιτική του σκέψη που συνεχώς ανανεωνόταν άφησε ανεξίτηλα σημάδια στο δύσβατο δρόμο της κατανόησης των προβλημάτων και της συμπόρευσης της Ελληνικής με τη σύγχρονη Ευρωπαϊκή Αριστερά και τις δυνάμεις της οικολογίας.
Ο Μ. Π. απορρίπτοντας τη λογική του ασπρόμαυρου στην εσωκομματική ιδεολογική διαπάλη και προβάλλοντας τη σύνθεση και την πολυχρωμία των απόψεων, ενώ ταυτόχρονα αναγνώριζε και σεβόταν περισσότερο απ’ όλους την πλειοψηφούσα άποψη, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο για τη δημιουργία και καταστατική κατοχύρωση των τάσεων – ένα σχήμα προχωρημένο κάποιες δεκαετίες της ελληνικής πραγματικότητας γι αυτό και ακατανόητο από τους περισσότερους.
Ο Μ.Π. δε κρύφτηκε ποτέ πίσω από σκοπιμότητες και η «αιρετική του» φωνή πάντα με τον ενθουσιασμό του μπροστάρη και την επεξεργασία του οξυδερκούς πολιτικού, ήταν το βάλσαμο στα ξύλινα λόγια των κομματικών συνεδρίων αλλά και η κολυμπήθρα της εξιλέωσης για όλους εμάς που με το καθολικό χειροκρότημα και την αποθέωση στο τέλος των ομιλιών του λες και ζητούσαμε συγγνώμη που δε βλέπαμε τόσο μπροστά όπως εκείνος , που προτιμούσαμε λύσεις πιο συντηρητικές θεωρώντας τες - τρομάρα μας – περισσότερο βιώσιμες.
Μιχάλη, έφυγες τη πιο δύσκολη περίοδο. Σε μια εποχή που τα λόγια του ποιητή Μιχάλη Κατσαρού αποκτούν όλο και πιο επίκαιρη σημασία

Μην αμελήσετε.
Πάρτε μαζί σας νερό.
Το μέλλον μας θα έχει πολύ ξηρασία.

Μιχάλη Παπαγιαννάκη, όλοι εμείς που σε γνωρίσαμε, σ’ αυτό το άγριο μέλλον που έρχεται θα σε θυμόμαστε, και τα οράματά σου, ίσως γίνουν κοινά οράματα μιας Ευρωπαϊκής πλειοψηφίας κι ενός πανευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού. Με τον τρόπο μας θα παλέψουμε γι αυτό.

Μιχάλη ευγνωμονώ την τύχη που συναντηθήκαμε.

Ώρα σου καλή.

Νίκος Λαμπρόπουλος

Ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης είχε γεννηθεί στην Καλαμάτα, στις 19 Αυγούστου 1941. Σπούδασε νομικά, οικονομικές και πολιτικές επιστήμες σε Αθήνα, Μονπελιέ και Παρίσι. Εργάστηκε ως καθηγητής και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού 2, στο Ινστιτούτο Διοίκησης Επιχειρήσεων του Ορσέ και στο Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο του Μονπελιέ.
Υπήρξε επιστημονικός συνεργάτης στο Πάντειο και έχει συνεργαστεί και αρθρογραφήσει στο Βήμα, τον Οικονομικό Ταχυδρόμο, το Αντί, την Αυγή και τον Πολίτη.
Ως το 1963 ήταν μέλος της ΕΔΑ. Κατά τη στρατιωτική χούντα (1967-1973) εντάχτηκε στη Δημοκρατική Aμυνα. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της ΕΑΡ, καθώς επίσης και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και της Εθνικής Γραμματείας της.
Εντάχθηκε στον Συνασπισμό, έγινε μέλος της Κεντρικής Πολιτικής Επιτροπής του, καθώς και της Πολιτικής Γραμματείας του.
Εξελέγη ευρωβουλευτής του ΣΥΝ στις ευρωεκλογές του 1989, του 1994 και του 1999. Στις εκλογές του 2007 εξελέγη βουλευτής στη Β' Αθηνών, τρίτος σε σταυρούς μέσα στο κόμμα του.

Με τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη στο βιβλιοπωλείο
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΦΡΑΣΗ (Λιβαδειά 1994)

Αγανακτώ όταν βλέπω την αγωνιώδη προσπάθεια πρώην συντρόφων του, να εντάξουν τον Μιχάλη σε κομματικούς σχηματισμούς που δεν υπήρχαν όσο αυτός βρισκόταν στη ζωή.
Αγανακτώ και με όσους κάνουν υποθέσεις και τοποθετούν πιθανολογώντας αγωνιστές αλλοτινών εποχών σε οργανώσεις του παρόντος.
Αγανακτώ γιατί όλοι αυτοί αντί με τη στάση τους να δείχνουν πως εμπνέονται από τα οράματα, τους αγώνες , τις θυσίες ή ότι άλλο χαρακτήριζε εν ζωή τις ηγετικές αυτές φυσιογνωμίες, αυθαίρετα τους εντάσσουν στο κάδρο του μικρόκοσμου που βιώνουν εξυπηρετώντας ποταπές κομματικές σκοπιμότητες δίχως να καταλαβαίνουν ή ακόμα χειρότερα χωρίς να νοιάζονται αν αυτή η ενέργεια προσβάλλει τα πρόσωπα που υποτίθεται ότι τιμούν.
Κι όσοι είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε, έστω και λίγο, από κοντά τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη ή όσοι εμπεδώσαμε τους λόγους του στα συνέδρια του ΣΥΝ δεν μπορούμε να ξεχάσουμε την εμμονή του να κλείνει τις πιο θυελώδεις ομιλίες του με την υπενθύμιση ότι αν συμβεί κάτι διασπαστικό "αυτός θα είναι ο τελευταίος που θα κλείσει την πόρτα".Ο Μιχάλης έφυγε σαν σήμερα πριν 4 χρόνια. 

Με τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη στο βιβλιοπωλείο ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΦΡΑΣΗ (Λιβαδειά 1994)