ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ το τολμηρότερο ρωσικό μυθιστόρημα του 20ού αιώνα, μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε πρώτη φορά στα ελληνικά, από την πλήρη εκδοχή του 1913-1914, στον πυρήνα του οποίου βρίσκεται το θέμα της πατροκτονίας στη Ρωσία του αναβρασμού

«Πετρούπολη» του Αντρέι Μπέλυ,
μετάφραση και σημειώσεις: Σταυρούλα Αργυροπούλου,
επίμετρο: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου,
εκδόσεις Κίχλη

Στον πυρήνα του τολμηρότερου ρωσικού μυθιστορήματος του 20ού αιώνα, που μεταφράζεται πρώτη φορά στα ελληνικά, από την πλήρη εκδοχή του 1913-1914, βρίσκεται το θέμα της πατροκτονίας. Τον θυελλώδη Οκτώβριο του 1905 μια βόμβα πρόκειται να εκραγεί στο γραφείο του γερουσιαστή Αμπλεούχοφ. Το σχέδιο έχει δεσμευτεί να φέρει εις πέρας ο γιος του, που βρίσκεται στην αντίπερα ιδεολογική όχθη.

Η Πετρούπολη αποτελεί ξεχωριστό δείγμα του ρωσικού μοντερνισμού. Στον πολυφωνικό ιστό της συνυφαίνονται πολλά και διαφορετικά στοιχεία. Οι επαναλήψεις μοτίβων και φράσεων, οι υποβλητικές, έντονα εικαστικές περιγραφές της πόλης, καθώς και η ιδιάζουσα μουσική οργάνωση του κειμένου συνιστούν τυπικά χαρακτηριστικά της ποιητικής του συμβολισμού. Τη ρευστή, φασματική ατμόσφαιρα επιτείνουν τα διανοητικά παιχνίδια των ηρώων, καθώς οι εφιάλτες τους ζωντανεύουν και στοιχειώνουν την πόλη, που, τυλιγμένη στην καταχνιά, μοιάζει να παγιδεύει ήρωες και αφηγητή.

Συγχρόνως, η οξεία ειρωνική ματιά του συγγραφέα απέναντι στις ιδεολογικές τάσεις και τα σημαντικά πολιτικά γεγονότα του καιρού του, μη εξαιρουμένης της επανάστασης του 1905, η παρωδία θεμάτων και τεχνικών του παραδοσιακού μυθιστορήματος, καθώς και ο μετεωρισμός ανάμεσα στο δραματικό και το κωμικό στοιχείο μπολιάζουν το μυθιστόρημα με ένα ανατρεπτικό πνεύμα, χαρακτηριστικό που η Πετρούπολη μοιράζεται με άλλα έργα του ευρωπαϊκού μοντερνισμού των αρχών του 20ού αιώνα.

«Κατά τη γνώμη μου τα κορυφαία πεζογραφικά έργα του 20ού αιώνα είναι κατά σειρά τα εξής: ο Οδυσσέας του Τζόυς, η Μεταμόρφωση του Κάφκα, η Πετρούπολη του Μπέλυ και το πρώτο μισό του παραμυθένιου Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ».
ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΝΑΜΠΟΚΟΦ

Όλα όσα είναι [ή μπορεί και να είναι] μια πόλη

Γράφει η Διώνη Δημητριάδου 

Πώς να μιλήσεις για ένα βιβλίο, εσύ ο αναγνώστης, όταν νοιώθεις ότι έχεις παρασυρθεί και ακολουθείς τον συγγραφέα που σαν μαέστρος ενορχηστρώνει εικόνες, μουσικές, στιγμές και γεγονότα, και μαζί ήρωες και αναγνώστες; Όλα και όλους τους τοποθετεί με σκηνοθετική ευστροφία και έμπνευση και με εύστοχες παρεμβάσεις/οδηγίες μέσα στο εξαίσιο σκηνικό μιας πόλης, της Πετρούπολης, εκεί στα 1905, σημαδιακή χρονιά. Μπορείς, ας πούμε, να μιλήσεις για τη μουσική αυτού του βιβλίου ή να το δεις σαν ένα εξαίσιο εικαστικό δρώμενο ή έστω να μαζέψεις φράσεις σκόρπιες και να συνθέσεις ένα άλλο κείμενο, μικρότερο και περιεκτικότερο από τις επτακόσιες σελίδες καθαρής ανάγνωσης ετούτου εδώ. Και πάνω εκεί σε συνεπαίρνει ο ενθουσιασμός, αυτή η αιφνίδια έξαψη που δίνει καμιά φορά η τέχνη της γραφής, και λες ότι ο συγγραφέας εδώ τα έχει πει όλα και ακόμα περισσότερα από όσα θα μπορούσε να πει την εποχή εκείνη. Είναι όμως ένα τόσο ξεχωριστό βιβλίο και ξέρεις πως είσαι από τους τυχερούς που το γνώρισαν, όπως κάποτε χάρηκες για τον Προυστ, για τον Σελίν, τον Τζόυς, τον Ροτ, τον Μούζιλ, τον Κάφκα και κάποιους άλλους εκλεκτούς που ευτυχώς έκατσαν κι έγραψαν τι σκεφτόντουσαν κι έτσι έξαφνα σωθήκαμε όλοι.

Για πρώτη, λοιπόν, φορά μεταφράζεται η Πετρούπολη του Αντρέι Μπέλυ στα ελληνικά, στην πλήρη εκδοχή του 1913-14. Κι έτσι γνωριζόμαστε με το περίφημο έργο του μοντερνιστή συγγραφέα που ξάφνιασε και τους ομοτέχνους του. Και αλήθεια, από την αρχή ως το τέλος της ιστορίας σε τραβάει από το μανίκι, σε κρυφοκοιτάζει από τις γωνίες, χαίρεται σαν παιδί με την απορία σου: ποια επιτέλους είναι η ιστορία εδώ και ποια σειρά κρατά η αφήγηση; Τα γεγονότα όπως και οι ήρωες κυκλοφορούν σ’ αυτή την εμβληματική πόλη, μπερδεύονται μεταξύ τους, μηχανορραφούν, αυτοενοχοποιούνται, αποενοχοποιούνται, εξοργίζονται και μετανιώνουν, τρομοκρατούν και τρομοκρατούνται, αφήνονται στην τύχη ή προσπαθούν να αλλάξουν την τύχη τους. Στο κέντρο της ιστορίας μια βόμβα που δεν εκρήγνυται την ώρα που περιμένουμε, και έτσι σελίδα τη σελίδα θαρρείς θα ακούσεις τον εκκωφαντικό της θόρυβο αλλά ο συγγραφέας όλο το αναβάλλει. Γιατί θέλει να σου δείξει το πώς και το γιατί, όπως θέλει να σε τριγυρίσει στους δρόμους της πόλης για να δεις πώς είναι και πώς φοβάται ότι θα γίνει αν και όταν…

Η πόλη έχει δύο όψεις. Και οι άνθρωποι είναι μοιρασμένοι στα δύο. Δύο κόσμοι ξένοι μεταξύ τους. Από τη μια, στο κέντρο της πόλης οι μεγαλοαστοί και οι αριστοκράτες, και απέναντι, στα νησιά, οι άλλοι, η απειλή για την κυριαρχία των μεγάλων και πλούσιων ονομάτων. Η σκοτεινή εκδοχή μιας άλλης πόλης, μιας άλλη Ρωσίας, που ονειρεύεται να καταπιεί την παλιά. Η Ρωσία του αναβρασμού, με τον ατμό ήδη να ανασηκώνει το καπάκι που άλλαξε τη μορφή της χώρας αλλά και τον τρόπο που έκτοτε βλέπουμε τα πράγματα. Και ο Μπέλυ εδώ είναι σε θέση να δώσει την ατμόσφαιρα, το κλίμα της μεταιχμιακής αυτής εποχής.

[…]οι κάτοικοι των νησιών συγκαταλέγονται κι αυτοί στον πληθυσμό της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Η γενική απογραφή διεξάγεται και γι’ αυτούς. Έχουν κι αυτοί αριθμημένα σπίτια, οικόπεδα, δημόσια ιδρύματα. Ο κάτοικος του νησιού είναι δικηγόρος, συγγραφέας, εργάτης, υπάλληλος της αστυνομίας. Θεωρεί τον εαυτό του πολίτη της Πετρούπολης, είναι όμως κάτοικος του χάους, απειλεί να σκεπάσει μ’ ένα σύννεφο την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας.

Ο Απόλλων Απολλώνοβιτς δεν ήθελε να σκεφτεί περισσότερο: τα απείθαρχα νησιά πρέπει να συντριβούν, να συντριβούν! Να τα καρφώσουν στη γη με το σίδερο της πελώριας γέφυρας και να τα τρυπήσουν προς κάθε κατεύθυνση με τα βέλη των λεωφόρων.

Ο Απόλλων Απολλώνοβιτς Αμπλεούχοφ, που ονειρεύεται τη συντριβή αυτών των άλλων, γερουσιαστής, κατασταλαγμένος υποστηρικτής του καθεστώτος, σε ιδεολογική διαμάχη με τον γιο του, κάποια στιγμή θα αντιληφθεί ότι απειλείται η ζωή του από τρομοκρατική ενέργεια. Το εύρημα του συγγραφέα είναι ότι ο εκτελεστής έχει οριστεί να είναι ο γιος του! Ποιοι είναι, λοιπόν, οι εχθροί; Μια νέα τάξη πραγμάτων με φιλοδοξίες μεγάλες θέλει να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς με τους γεννήτορες, κυριολεκτικά και συμβολικά. Ο συμβολισμός άλλωστε είναι σχεδόν παντού σ’ αυτό το βιβλίο. Πίσω από λέξεις, χρώματα, ονόματα, διαρκώς εμφανίζονται τα δύο συμβαλλόμενα μέρη που επιζητούν την ένωσή τους προκειμένου να αποδοθεί σωστά το νόημα.

Μέσα σε τούτο το ρευστό γκρίζο φόντο, τελείες πρόβαλλαν ξάφνου στα παράθυρα και κοιτούσαν έκπληκτες: φώτα, φωτάκια, που η έντασή τους δυνάμωνε, ξεπετάγονταν μέσα από το σκοτάδι και γίνονταν κοκκινωπές κηλίδες, ενώ την ίδια στιγμή από ψηλά έπεφταν καταρράκτες γαλάζιοι, μενεξεδένιοι, μαύροι.

Η Πετρούπολη χανόταν μέσα στη νύχτα.

Αντρέι Μπέλυ 

Κάποια στιγμή εισβάλλει στην ιστορία το κόκκινο ντόμινο, και από κει και στο εξής θα στοιχειώνει τα πρόσωπα. Κι ας αποκαλύπτεται ποιος κρύβεται πίσω από τη μάσκα του. Η παρουσία του σημαίνει το πανηγύρι, το καρναβάλι, την υποκριτική διπλοπροσωπία, τη μασκαράτα, το ψεύτικο και το υποκρυπτόμενο προσωπείο, την απρόβλεπτη συνάντηση ίσως με τη μοίρα. Όσο για το κόκκινο χρώμα, η απειλή που προοιωνίζεται σαφέστατη.

«3 Οκτωβρίου. Στην πνευματιστική συνεδρία η οποία γινόταν στο διαμέρισμα της αξιοσέβαστης βαρόνης Ρ.Ρ., οι συγκεντρωμένοι πνευματιστές σχημάτισαν μια πνευματιστική αλυσίδα. Ακριβώς όμως τη στιγμή που τη σχημάτισαν, στο μέσον της αλυσίδας εμφανίστηκε ένα ντόμινο και, χορεύοντας, άγγιξε με τις πτυχές του μανδύα του την άκρη της μύτης του συμβούλου Σ. ο γιατρός του νοσοκομείου Γκ… διαπίστωσε ότι στη μύτη του συμβούλου υπήρχε ένα βαρύτατο έγκαυμα· σύμφωνα με διάφορες φήμες, η άκρη της μύτης του καλύφθηκε από μοβ κηλίδες. Εν ολίγοις, το κόκκινο ντόμινο είναι πανταχού παρόν».

Ένα απρόβλεπτο, αναπάντεχα πολύμορφο μυθιστόρημα, το οποίο διαβάζεται σήμερα με τη γνώση του παρόντος μέσα στα χρόνια που μεσολάβησαν και τις ανακατατάξεις της ιστορίας, αλλά και με τους ενδιαφέροντες πειραματισμούς στην τέχνη της γραφής. Πόσο όμως θα αποτελούσε πρωτοπορία στην εποχή του αυτός ο γνήσιος εκπρόσωπος του μοντερνισμού! Ακόμα και σήμερα ευχάριστα ξαφνιάζει με τη νεωτεριστική του γραφή. Η ιδιόμορφη αρχιτεκτονική της αφήγησης, η ανατροπή των κανόνων δομής κειμένου, η πληθώρα των σημείων στίξης! Εδώ αξίζει μια ιδιαίτερη μνεία. Ειδικά σήμερα, στην εποχή της αμφισβήτησης των σημείων που καθοδηγούν τη σωστή ανάγνωση (κάτω από το πρίσμα της δήθεν απλοποίησης του κειμένου), έχουμε εδώ (σε πείσμα των καιρών) ένα κείμενο διάστικτο από κόμματα, τελείες, άνω τελείες, θαυμαστικά και αποσιωπητικά. Αναπόσπαστο κομμάτι και αυτά τα σύμβολα ανάγνωσης της σκηνοθεσίας που φτιάχνει ο Μπέλυ, καθοδηγώντας τους ήρωες σαν να ήταν ηθοποιοί και τον αναγνώστη σαν να είναι ο υποβολέας που τους βοηθά στην εκφορά του κειμένου. Απόλαυση αναγνωστική, συμμετοχή του αναγνώστη μέσα στην ιστορία, δίπλα στους ήρωες, μέσα στην πόλη, την Πετρούπολη.

Εν τέλει, ένα βιβλίο για μια πόλη στο μεταίχμιο κοσμογονικών αλλαγών. Αυτή θα μπορούσε να είναι η μία ανάγνωση. Και σε μία δεύτερη εκδοχή, εξίσου ενδιαφέρουσα, μια πορεία προς τη σκέψη των ανθρώπων, μια ανίχνευση των εσωτερικών διεργασιών που κατευθύνουν τις επιλογές. Γιατί τίποτα δεν γίνεται χωρίς τη συμβολή των αντικρουόμενων σκέψεων, αυτή τη διαλεκτική των αντιθέσεων όχι μόνο μέσα στους ιδεολογικούς χώρους αλλά και μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο. Η πάλη με τον εαυτό του και με τα δεδομένα του. Καμία αμφιβολία πλέον για τις απαραίτητες σχεδόν επτακόσιες σελίδες στις οποίες εκτείνεται η ιστορία. Μήπως τελικά ήταν και λίγες;

Η μετάφραση από τα ρωσικά της Σταυρούλας Αργυροπούλου σε μια ρέουσα γλώσσα που υπηρετεί απολύτως το πνεύμα του έργου. Η ίδια προσφέρει και πολλές πληροφορίες στις σημειώσεις. Το επίμετρο από την Αλεξάνδρα Ιωαννίδου τοποθετεί το έργο και τον συγγραφέα στην εποχή τους ολοκληρώνοντας και βοηθώντας την απρόσκοπτη πρόσληψη από τον αναγνώστη αυτού του πολυσήμαντου βιβλίου. Τέλος το εξώφυλλο, με την επεξεργασμένη εικόνα που τότε, το 1913 εξυπηρετούσε την παράσταση μιας φουτουριστικής όπερας, και τώρα ταιριάζει με τον τόσο περίεργα σύγχρονο και πρωτοποριακό συγγραφέα. Ο σχεδιασμός του εξωφύλλου από την Ούρσουλα Φωσκόλου με τις ελάχιστες κόκκινες πινελιές αχνά απειλητικές γύρω από την εικόνα αλλά μετασχηματιζόμενες στην εσωτερική πλευρά του εξωφύλλου στο απόλυτο κόκκινο. Κάποιες λεπτομέρειες που δένουν με το περιεχόμενο σε σύνολο εξαιρετικά ενδιαφέρον. Μια αναγνωστική πρόκληση αλλά και απόλαυση ξεχωριστή.

Πρώτη δημοσίευση περιοδικό fractal