Ανθολόγηση από την ομιλία για τον ΗΓΕΜΟΝΑ του Μακιαβέλλι

Παρουσιάζουμε όπως είχαμε υποσχεθεί
αποσπάσματα από την ομιλία του Άρη Στυλιανού επ. καθηγητή Α.Π.Θ.
στο βιβλιοπωλείο «Σύγχρονη Έκφραση» της Λιβαδειάς
τη Δευτέρα 18 Μαΐου 2009

«Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ» ΤΟΥ ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ

… Απόψε θα μιλήσουμε για έναν συγγραφέα που άφησε εποχή και για ένα βιβλίο που –σε κάποιον βαθμό– όντως άλλαξε τον κόσμο. Ο συγγραφέας είναι ο Ιταλός (για την ακρίβεια, ο πολίτης της Φλωρεντίας) Νικολό Μακιαβέλλι. Το βιβλίο είναι το πιο γνωστό του έργο, Ο Ηγεμόνας, που διαβάζεται και συζητιέται συνεχώς και αδιαλείπτως από την εποχή που γράφτηκε (το 1513) μέχρι και τις μέρες μας.

… Ως γνωστόν, και όπως θα δούμε στη συνέχεια, ο Μακιαβέλλι δεν έχει και την καλύτερη φήμη: ειδικότερα, το επίθετο μακιαβελλικός δηλώνει κάποιον άνθρωπο πανούργο, ανήθικο, κυνικό, που συμπεριφέρεται δίχως αρχές, χωρίς αισθήματα, κάποιον οπαδό του δόγματος «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Πόσο όμως ευθύνεται για όλα αυτά ο ίδιος ο Μακιαβέλλι; Ήταν άραγε διάβολος ή άγγελος;

… Επιστρέφοντας στην Ιταλία της εποχής του Μακιαβέλλι, διαπιστώνουμε ότι το σημαντικότερο από όλα τα προβλήματα ήταν το θέμα της ηγεμονίας και του ηγεμόνα: Ποιες ιδιότητες και ποια χαρακτηριστικά πρέπει να διαθέτει ο ηγεμόνας; Πώς πρέπει να πολιτευθεί, ώστε να θέσει επιτυχώς ισχυρά θεμέλια για την πολιτική οργάνωση της κοινωνίας; Άραγε ο ηγεμόνας μπορεί από μόνος του να εξασφαλίσει την εύρυθμη λειτουργία της πολιτικής κοινωνίας; Μήπως ο λαός θα έπρεπε να συμμετέχει στην άσκηση της εξουσίας; Και σε ποιον βαθμό; Ποια είναι τελικά η ουσία της πολιτικής; Για να απαντήσει σε όλα αυτά τα δύσκολα ερωτήματα, ο Μακιαβέλλι αποφάσισε να γράψει τον Ηγεμόνα

… Στον Ηγεμόνα ο Μακιαβέλλι παρουσιάζει με σαφήνεια και καθαρότητα τις σκέψεις του για την κατάσταση της Ιταλίας της εποχής του. Το κείμενο βασίζεται σε γεγονότα και σε ιστορικά παραδείγματα, ενώ περιέχει και πολλές συμβουλές προς τον ηγεμόνα. Περιγράφει την ανάληψη της εξουσίας από έναν ηγεμόνα και τα συναφή προβλήματα που προκύπτουν από αυτήν. Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο για την κατανόηση του κειμένου είναι η ιδέα της αναζήτησης ενός ηγεμόνα που θα ασκήσει την πολιτική εξουσία. Η άσκηση της εξουσίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δομή της πολιτικής οργάνωσης. Γι’ αυτό και στην αρχή του Ηγεμόνα ο Μακιαβέλλι κάνει διεξοδικά λόγο περί πολιτευμάτων.

… Ο Μακιαβέλλι λοιπόν δίνει προτεραιότητα στην πραγματική αλήθεια και όχι στη φανταστική.

… Σύμφωνα με τον Μακιαβέλλι, οι τεχνικές άσκησης της εξουσίας προϋποθέτουν έναν συνετό και προικισμένο ηγεμόνα, ο οποίος πρέπει να έχει κάποιους κανόνες συμπεριφοράς προκειμένου να ασκήσει επιτυχώς την πολιτική αρχή. Ο Μακιαβέλλι θεωρεί ότι η προσωπικότητα του ηγεμόνα έχει μεγάλη σημασία για την αποτελεσματική άσκηση της εξουσίας.

… Ένα επιπλέον στοιχείο απροσδιοριστίας που πρέπει να λάβει υπόψη του ο ηγεμόνας είναι η φύση του ανθρώπου. Ο Μακιαβέλλι διαμορφώνει μια απαισιόδοξη εικόνα για την ανθρώπινη φύση. Οι άνθρωποι είναι ευκολόπιστοι, άλλα δεν μένουν σταθεροί σε κάποια πίστη. Είναι κακότροποι, καχύποπτοι και ματαιόδοξοι. Αυτή η εικόνα του ανθρώπου, η μοχθηρή του φύση, ανάγεται στην εκτίμηση πως οι άνθρωποι επιδιώκουν μόνο το συμφέρον τους και κινούνται ιδιοτελώς. Η κακοβουλία και η εξαπάτηση αποτελούν χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης. Όπως διαβάζουμε στον Ηγεμόνα: «οι άνθρωποι γενικά είναι αχάριστοι, ευμετάβλητοι, ψεύτες και υποκριτές, φυγάδες μπροστά στον κίνδυνο, άπληστοι για κέρδος. Όσο τους ευεργετείς, όλοι είναι δικοί σου, προσφέροντάς σου το αίμα, τα υπάρχοντα, τη ζωή και τα παιδιά τους, όταν ο κίνδυνος είναι μακριά. Όταν όμως σε πλησιάσει, αλλάζουν».

… Σύμφωνα με τον Μακιαβέλλι, λοιπόν, υπάρχει μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην αξιοσύνη και στην τύχη. Τούτο αποτελεί καινοτομία, διότι οι υπόλοιποι συγγραφείς της εποχής του θεωρούσαν ότι μόνον η τύχη προσδιορίζει τα πράγματα

… Γενικότερα, ο ηγεμόνας πρέπει να προσπαθήσει ώστε οι υπήκοοί του και να τον αγαπούν, αλλά και να τον φοβούνται. Αν χρειαστεί να διαλέξει ένα από τα δύο, τότε είναι καλύτερο να τον φοβούνται.

… Είπαμε και στην αρχή ότι ο Μακιαβέλλι έχει ιδιαίτερα κακή φήμη. Γιατί; Διότι η προσπάθειά του να προτείνει μια νέα μορφή πολιτικής οργάνωσης κατανοήθηκε και ερμηνεύθηκε ποικιλοτρόπως. Δύο είναι οι πιο χαρακτηριστικές ερμηνείες του έργου του: η πρώτη επικρίνει τον Μακιαβέλλι ως τον θεωρητικό της κρατικής σκοπιμότητας και του πολιτικού κυνισμού. Η δεύτερη τον αναδεικνύει ως πρόδρομο της νεωτερικότητας, δηλαδή ως τον θεωρητικό της μετάβασης στη νεότερη εποχή.
Οι επιθέσεις του Μακιαβέλλι εναντίον της Εκκλησίας και η άρνησή του να θεμελιώσει την πολιτική στη θρησκεία και στην ηθική ήταν οι λόγοι για τους οποίους η σκέψη του έπρεπε να παρουσιαστεί ως σατανική, και ο ίδιος χαρακτηριστεί σαν η προσωποποίηση του Διαβόλου.

… Είναι όμως βάσιμη μια τέτοια μεταχείριση του Μακιαβέλλι; Καταρχάς, πρέπει να διαχωρίσουμε τον ίδιο τον συγγραφέα από τους λεγόμενους «μακιαβελλικούς». Ο ίδιος είναι υπεύθυνος μόνον για όσα έγραψε, και όχι για τη μελλοντική χρήση που έκαναν διάφοροι στο όνομά του. (Η κατάσταση θυμίζει λίγο το έργο του Μαρξ και τις παραμορφώσεις του, ή τη φιλοσοφία του Νίτσε και την εκμετάλλευσή της από τους Ναζί).

… Από τη μεριά της, η φιλελεύθερη ιδεολογία προσπάθησε να εμφανίσει τον Μακιαβέλλι ως αντίπαλο της ελευθερίας. Όταν βέβαια οι φιλελεύθεροι μιλούν για ελευθερία, εννοούν την απεριόριστη ατομική ελευθερία, που στρέφεται συχνά εις βάρος της συλλογικής. Έτσι, κατηγορούν τη μακιαβελλική σκέψη ότι δεν παρέχει αρκετές εγγυήσεις υπέρ των ατομικών ελευθεριών απέναντι στις καταχρήσεις της πολιτικής εξουσίας. Όμως, αυτό δεν σημαίνει καθόλου πως ο Μακιαβέλλι δεν ενδιαφέρεται για την ελευθερία, κάθε άλλο. Απλώς, η ελευθερία κατά τον Μακιαβέλλι υπάρχει μόνο στον βαθμό που είναι δημόσια. Δεν μπορεί να γίνεται λόγος για ελευθερία με την ατομική, δηλαδή φιλελεύθερη έννοια του όρου, αλλά πρόκειται πάντοτε για ελευθερία του συνόλου. Μόνον το πολιτικό σώμα μπορεί να επιφέρει την ελευθερία, γιατί η ελευθερία στον Μακιαβέλλι είναι κοινωνικής, και όχι ατομικής τάξης (όπως εξάλλου κοινωνικής τάξης είναι και η ηθική του).

… Σε αντίθεση με τους φιλελεύθερους στοχαστές, μια χορεία σημαντικών φιλοσόφων ερμήνευσαν τη σκέψη του Μακιαβέλλι ως προδρομική και ως μεταβατική προς τη νεωτερικότητα. Ο Σπινόζα, πρώτος και καλύτερος, ενώ δεν επαινεί σχεδόν κανέναν άλλον φιλόσοφο, πλέκει το εγκώμιο του Μακιαβέλλι στο έργο του Πολιτική Πραγματεία (1677).

… Σε μια ανάλογη κατεύθυνση, ο Ρουσσώ θα διαβάσει τον Μακιαβέλλι ως δημοκράτη που μόχθησε για την ελευθερία. Γράφει ο Ρουσσώ στο Κοινωνικό Συμβόλαιο (1762): «Ο Μακιαβέλλι ήταν ένας έντιμος άνθρωπος κι ένας καλός πολίτης. Επειδή όμως ήταν προσκολλημένος στον οίκο των Μεδίκων, αναγκάστηκε να μεταμφιέσει την αγάπη του για τη ελευθερία. […] Ο Μακιαβέλλι, υποκρινόμενος ότι δίνει μαθήματα στους βασιλείς, έδωσε μεγάλα μαθήματα στους λαούς. Ο Ηγεμόνας είναι το βιβλίο των δημοκρατικών»!

Ολόκληρη την ομιλία του Άρη Στυλιανού για το Μακιαβέλλι και το έργο του θα έχετε ελπίζουμε σύντομα την ευκαιρία να τη διαβάσετε στα γνωστά φυλλάδια που το βιβλιοπωλείο μας εκδίδει.