ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΛΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ : Αποκλειστική προδημοσίευση από το νέο βιβλίο της Σώτης Τριανταφύλλου που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες

Σε τι μας χρειάζεται η φιλοσοφία;

Σαν μια απάντηση στη βλακεία.

  

Πρόλογος

Αποφάσισα να γράψω αυτό το βιβλίο όταν η Αλίκη, η κόρη μιας αγαπημένης μου φίλης, έγινε δεκατεσσάρων ετών. Ήθελα να συμβάλω με όποιον τρόπο μπορούσα στην ευτυχία της σ’ αυτή τη Χώρα των Θαυμάτων που είναι ο κόσμος. Η ιδέα πήρε συγκεκριμένο σχήμα όταν διάβασα τα σχολικά εγχειρίδια της φιλοσοφίας που διδάσκονται στη β’ τάξη του γενικού λυκείου: μου φάνηκαν εξαιρετικά καλογραμμένα και βαθυστόχαστα αλλά δυσνόητα για τα παιδιά. Νομίζω μάλιστα ότι, αν ένας φοιτητής της φιλοσοφικής σχολής κατέχει το περιεχόμενο αυτών των βιβλίων καθώς και το πλήθος των φιλοσοφικών, λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών αναφορών τους, μπορεί να πάρει το πτυχίο του. Η ύλη της φιλοσοφίας στο λύκειο καταδεικνύει υπερβολικές προσδοκίες και εγγυάται την απογοήτευση τόσο των μαθητών –που βρίσκουν τη φιλοσοφία απρόσιτη- όσο και των καθηγητών που καλούνται να τη διδάξουν μέσα σε ελάχιστο διδακτικό χρόνο.

Πιστεύω ότι πρέπει να αρχίσουμε από διαφορετική αφετηρία και να ακούσουμε τα ερωτήματα που θέτουν οι έφηβοι: τι είναι η φύση; τι είναι η ανθρώπινη κοινωνία, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η λογική; Ύστερα, να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε, τοποθετώντας τη φιλοσοφία σ’ ένα πλαίσιο γενικών γνώσεων και λαμβάνοντας υπόψη την ανυπομονησία που αποτελεί γνώρισμα της εφηβικής ηλικίας. Δεν αμφιβάλλω καθόλου ότι οι σημερινοί έφηβοι είναι πολύ εξυπνότεροι και πληροφορημένοι από εμάς όταν ήμασταν έφηβοι στη δεκαετία του 1970. Ο κόσμος προχωρεί με μεγάλες δρασκελιές παρά τις αναταράξεις και τα πισωγυρίσματα· το ανθρώπινο είδος ψηλώνει, ομορφαίνει και μαθαίνει όλο και περισσότερα πράγματα με ευκολότερο τρόπο. Παρ’ όλ’ αυτά, τα σχολικά βιβλία είναι αποθαρρυντικά για τα περισσότερα παιδιά (και, συχνά, για τους περισσότερους δασκάλους).  Καθώς λοιπόν η Αλίκη πλησιάζει πια την ηλικία των δεκαπέντε, αποφάσισα να γράψω γι’ αυτήν, και για τα άλλα όμορφα, έξυπνα και χαριτωμένα δεκαπεντάχρονα, ένα βιβλίο με ερωτήσεις τις οποίες μπορούμε να σκεφτούμε και να συζητήσουμε, καθώς και με κάποιες εξίσου συζητήσιμες απαντήσεις γύρω από τη φιλοσοφία, γύρω από τα μεγάλα προβλήματα της εποχής μας και του ανθρώπου γενικότερα. Αυτό το βιβλίο απευθύνεται λοιπόν στους πολύ νέους και, γιατί όχι, σ’ εμάς τους όχι-και-τόσο νέους που συχνά νομίζουμε ότι τα ξέρουμε όλα ενώ δεν ξέρουμε τίποτα. Είναι η πρώτη φορά που επιχειρώ να γράψω κάτι που έχει, ας πούμε, παιδαγωγικό χαρακτήρα: ίσως επικράτησε, πρόσκαιρα, ένα παλιό γονίδιο που περιπλανάται μέσα μου εδώ και δεκαετίες· κατάγομαι από μια μακρά σειρά δασκάλων, καθηγητών και ιερωμένων. Ίσως έτσι εξηγούνται όλα.

ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ, ΛΙΓΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΑΛΙΚΗ: Γιατί χρειάζεται να μάθουμε τι είναι η φιλοσοφία;

Σ.Τ.: Για να μάθουμε να σκεφτόμαστε ώστε να αντιμετωπίζουμε με σοφία τα προβλήματα της ζωής. Η σοφία είναι μια από τις προϋποθέσεις της ευτυχίας. Όλοι θέλουμε να είμαστε ευτυχισμένοι...κι όλοι προσπαθούμε...συχνά όμως μας λείπουν τα εργαλεία.

ΑΛΙΚΗ: Ναι, εντάξει, αλλά τι είναι η φιλοσοφία;

Σ.Τ.: Φιλοσοφία είναι o κλάδος της έρευνας και της γνώσης που ασχολείται με ερωτήματα, προβλήματα ή απορίες που μπορούμε να ονομάσουμε οριακά, θεμελιώδη, ή έσχατα.

ΑΛΙΚΗ: Βαριές έννοιες…Ποια είναι αυτά τα ερωτήματα;

Σ.Τ. Είναι όσα αφορούν την ύπαρξη του ανθρώπου, τη νόηση, την αξία που έχει η ζωή, τη γλώσσα, τη λογική.

ΑΛΙΚΗ: Και σε τι ξεχωρίζει από άλλους τρόπους αντιμετώπισης αυτών των προβλημάτων; Από τη θρησκεία για παράδειγμα; Και η θρησκεία δίνει απαντήσεις.

Σ.Τ.: Η φιλοσοφία προσπαθεί να τα προσεγγίσει με τη λογική, όχι με την πίστη. Η λέξη φιλοσοφία προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό φιλείν (αγαπώ) και τη λέξη σοφία, δηλαδή αγάπη για τη σοφία. Η φιλοσοφία αναζητεί απαντήσεις σε ερωτήματα που ίσως ξεπερνούν τις ανθρώπινες γνωστικές δυνατότητες, βοηθώντας στη διερεύνηση των ορίων της ανθρώπινης σκέψης, ακόμα και όταν ο προβληματισμός δεν φτάνει σε κάποιο συγκεκριμένο και αδιάσειστο αποτέλεσμα.

ΑΛΙΚΗ: Δηλαδή η φιλοσοφία ρωτάει πράγματα αλλά δεν απαντάει στα σίγουρα.

Σ.Τ.: Θα μπορούσαμε να πούμε ότι φιλοσοφία είναι σκέψη πάνω στην ίδια τη σκέψη και στις δυνατότητες της σκέψης.

ΑΛΙΚΗ: Ένας τρόπος να σκεφτόμαστε.

Σ.Τ.: Ένας τρόπος να σκεφτόμαστε αναζητώντας τις αιτίες των πραγμάτων. Ένας άλλος τρόπος είναι τα μαθηματικά, η φυσική… Όμως υπάρχει μια σημαντική διαφορά: η φιλοσοφία ασχολείται με τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο και τη θέση του μέσα σ’ αυτόν.

ΑΛΙΚΗ: Το ίδιο και η αστρονομία.

Σ.Τ.: Ναι, αλλά η φιλοσοφία δεν αναλύει μόνο την πραγματικότητα και τον κόσμο που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, αλλά διατυπώνει προτάσεις για τη βελτίωση του ανθρώπου και της ανθρώπινης κοινωνίας.

ΑΛΙΚΗ: Είναι αλήθεια ότι η φιλοσοφία γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα;

Σ.Τ.: Η φιλοσοφία προέρχεται από κάμποσες πηγές, χώρες και γλώσσες. Είναι αλήθεια ότι οι Έλληνες έβγαλαν τον δυτικό κόσμο από το σκοτάδι της τυφλής πίστης και της μυθολογίας. Ωστόσο, ο ελληνικός πολιτισμός αναπτύχθηκε παραλλήλως με άλλους: οι Αιγύπτιοι είχαν κλίση στα μαθηματικά, στην αστρονομία, στην ιατρική. Οι Ασσύριοι και γενικότερα οι κάτοικοι της Μεσοποταμίας – που σήμερα είναι κομμάτι του Ιράκ, της Τουρκίας και της Συρίας- είχαν κλίση στην αναζήτηση ενός ανώτερου όντος...η αντίληψή τους ήταν μοιρολατρική. Ξέρεις τι ονομάζουμε μοιρολατρία...είναι μια λέξη που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητα.

ΑΛΙΚΗ: Οι μοιρολάτρες πιστεύουν ότι για όσα μας συμβαίνουν, καλά ή άσχημα, ευθύνονται οι θεοί, ότι το έχουν αποφασίσει ανώτερες δυνάμεις. Αυτό όμως το πιστεύουν πολλοί άνθρωποι, όχι μόνο οι Ασσύριοι...

Σ.Τ.: Σε κάθε μέρος του κόσμου κάτι αναπτύχθηκε περισσότερο από κάτι άλλο. Στη Μεσοποταμία, εκτός από την κλίση προς τη μοιρολατρία, οι άνθρωποι είχαν κλίση και στη νομική επιστήμη...

ΑΛΙΚΗ: Αυτό που μας λένε ότι εμείς οι Έλληνες δώσαμε τα φώτα του πολιτισμού, είναι αλήθεια;

Σ.Τ.: Οι φιλόσοφοι της αρχαίας Ελλάδας έκαναν τα ερωτήματα του ανθρώπου –ποιος είμαι, από πού έρχομαι, πώς πρέπει να ζήσω, τι είναι το Καλό, τι είναι το Κακό, τι είναι το Ωραίο – μια ολόκληρη “επιστήμη”. Πράγματι, η αρχαία ελληνική φιλοσοφία είναι η βάση του δυτικού πολιτισμού. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι συνετέλεσαν στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης, αλλά κυρίως της σκέψης στη Δύση.

ΑΛΙΚΗ: Έχω ακούσει ότι υπήρχαν μεγάλοι Κινέζοι φιλόσοφοι.

Σ.Τ.: Πράγματι. Για παράδειγμα, περίπου την ίδια εποχή με τους δικούς μας προσωκρατικούς φιλοσόφους – με τον Θαλή, τον Ηράκλειτο, τον Πυθαγόρα- στην Κίνα έζησε ο Κομφούκιος. Η σκέψη του επηρέασε τον πολιτισμό της Ασίας.

ΑΛΙΚΗ: Δηλαδή οι φιλόσοφοι επηρεάζουν τον πολιτισμό;

Σ.Τ.: Για να απαντήσουμε σ’ αυτό πρέπει πρώτα να δώσουμε έναν πιο αναλυτικό ορισμό της φιλοσοφίας.

ΑΛΙΚΗ: Ε, άντε δώσε, καθυστερείς. Τι είναι λοιπόν η φιλοσοφία;

Σ.Τ.: Η φιλοσοφία είναι μια δεξαμενή γνώσεων, σκέψεων, ερωτημάτων από την οποία ξεπηδούν όλες οι επιστήμες. Οι θετικές επιστήμες -τα μαθηματικά, η φυσική, η χημεία, ιατρική, η φαρμακολογία, η αστρονομία- και οι μεταγενέστερες θεωρητικές επιστήμες, όπως είναι η ψυχολογία, η κοινωνιολογία και η ανθρωπολογία προέκυψαν από τον φιλοσοφικό στοχασμό.

ΑΛΙΚΗ: Ποιες σκέψεις θεωρούμε ότι είναι «φιλοσοφικές»; Δεν είναι όλες οι σκέψεις φιλοσοφικές.

Σ.Τ.: Ας πούμε: Γιατί υπάρχει ο κόσμος; Δημιούργησε κάποιος τον κόσμο ή δημιουργήθηκε μοναχός του; Πώς μπορώ να γνωρίσω τον κόσμο; Ακόμα και η πιο απλή καθημερινή σκέψη βασίζεται σε κάποιο φιλοσοφικό ερώτημα. Για παράδειγμα, όταν ετοιμάζομαι να βγω και αναρωτιέμαι τι να φορέσω, στην πραγματικότητα αναρωτιέμαι για το ποια θέλω να είναι η εικόνα μου, καθώς και για το πώς αισθάνομαι εκείνη τη στιγμή για τον εαυτό μου.

ΑΛΙΚΗ: Λες: «Πώς μπορώ να γνωρίσω τον κόσμο» – σιγά τη φιλοσοφική ερώτηση! Γνωρίζω τον κόσμο κάνοντας ταξίδια.

Σ.Τ.: Εντάξει, αλλά στη φιλοσοφία μιλάμε για τη «φύση» του κόσμου. Για τη θέση του ανθρώπου μέσα σ’ αυτόν, για το «γιατί» και το «πώς» υπάρχει. Για το αν είναι ελεύθερος να επιλέξει ό,τι θέλει και για το αν μπορεί να ξεχωρίσει το Καλό από το Κακό.

ΑΛΙΚΗ: Και δεν απαντάει ο καθένας με τον τρόπο του; Δεν μπορούμε να πούμε ό,τι θέλουμε;

Σ.Τ.: Όχι ακριβώς. Παρόλο το εύρος της έννοιας της φιλοσοφίας και των διαφορετικών αντιλήψεων, η φιλοσοφία, όπως είπαμε, είναι, θα λέγαμε, μια “επιστήμη”, αν και όχι “θετική επιστήμη” όπως είναι η φυσική. Επομένως, η μέθοδος ενός στοχασμού ώστε αυτός να ονομαστεί φιλοσοφικός πρέπει να τηρεί συγκεκριμένα επιστημονικά κριτήρια και να περνά από κάποια στάδια. Αυτά τα στάδια είναι η παρατήρηση, η υπόθεση, το πείραμα, η απόδειξη και η επανάληψη. Ο φιλοσοφικός στοχασμός πρέπει να περιλαμβάνει επιστημονική αποδεικτική διαδικασία.

ΑΛΙΚΗ: Τι σημαίνει «αποδεικτική διαδικασία»;

Σ.Τ.: Θυμήσου τι κάνετε στο μάθημα των μαθηματικών. Στα μαθηματικά, απόδειξη είναι μια πειστική παρουσίαση ότι κάποια μαθηματική πρόταση είναι ορθή μέσα στα πλαίσια του πεδίου των μαθηματικών. Στα μαθηματικά, η απόδειξη παράγεται «αναγωγικά», με τη λογική - όχι εμπειρικά.

ΑΛΙΚΗ: Στα μαθηματικά δεν κάνουμε πειράματα. Στη φυσική και στη χημεία κάνουμε…

Σ.Τ.: Ακριβώς. Στα μαθηματικά κάνουμε κάτι άλλο: μετατρέπουμε μια έκφραση σε γενικότερη μορφή – σε μορφή απλούστερη αλλά ισοδύναμη. Τι θέλω να πω μ’ αυτό: η απόδειξη πρέπει να δείχνει ότι μια πρόταση είναι αληθινή για όλες τις περιπτώσεις όπου εφαρμόζεται - χωρίς καμιά εξαίρεση. Μια πρόταση χωρίς απόδειξη για την οποία πιστεύεται ή υπάρχουν σοβαρές υποψίες ότι ισχύει, την ονομάζουμε εικασία.

ΑΛΙΚΗ: Ωχ, τώρα μπλέξαμε με τα μαθηματικά. Να κάνουμε άλλο βιβλίο για τα μαθηματικά.

Σ.Τ.: Επιστρέφω στη φιλοσοφία. Χρησιμοποιούμε λοιπόν τη λογική για να εξάγουμε συμπεράσματα. Η διαφορά από τα μαθηματικά είναι ότι χρησιμοποιούμε τη φυσική γλώσσα – δηλαδή τις λέξεις, όχι τους αριθμούς και τα σχήματα- με αποτέλεσμα να υπάρχει πάντα κάποια αμφισημία…Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε το εξής παράλογο: ο αστυνομικός είναι όργανο. Το μπουζούκι είναι όργανο. Άρα ο αστυνομικός είναι μπουζούκι!

ΑΛΙΚΗ: Επειδή η λέξη «όργανο» έχει πολλές έννοιες.

Σ.Τ.: Επειδή υπάρχει λογικό σφάλμα. Εξίσου παράλογο θα ήταν και το «το βιολί είναι όργανο, το μπουζούκι είναι όργανο, άρα το βιολί είναι μπουζούκι».

ΑΛΙΚΗ: Πάντως αυτός ο παραλογισμός έχει σχέση και με τη γλώσσα, με τη χρήση των λέξεων.

Σ.Τ. Κυρίως έχει σχέση με το πώς εξάγουμε ή δεν εξάγουμε λογικά συμπεράσματα. Πράγματι όμως σχετίζεται και με τη γλώσσα. Η φιλοσοφία της γλώσσας ερευνά την καταγωγή και τη χρήση της γλώσσας και αναρωτιέται πώς και γιατί χρησιμοποιούμε τις λέξεις. Η φιλοσοφία της γλώσσας είναι κλάδος της φιλοσοφίας.

ΑΛΙΚΗ: Δηλαδή η φιλοσοφία είναι μια επιστήμη, όπως είναι επιστήμη η ιατρική που χωρίζεται σε ειδικότητες: την παιδιατρική, τη χειρουργική...

Σ.Τ.: Κάπως έτσι, ναι. Και χωρίζεται σε “ειδικότητες” ας πούμε. Μια από τις ειδικότητες  της φιλοσοφίας είναι η ηθική.

ΑΛΙΚΗ: Ασχολείται με το Καλό και το Κακό.

Σ.Τ.: Και κάτι περισσότερο. Ηθική ονομάζεται ο τομέας της φιλοσοφίας που διερευνά ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να ζει ο άνθρωπος, καθώς κι αν μια τέτοια ερώτηση μπορεί πράγματι να απαντηθεί.

ΑΛΙΚΗ: Επειδή δεν συμφωνούμε όλοι στο τι είναι ‘‘Καλό’‘ και τι ‘‘Κακό’‘.

Σ.Τ.: Και γι’ αυτό, αλλά και διότι δεν μπορούμε να ακολουθούμε απαραβίαστους κανόνες. Για παράδειγμα, το να λέμε ψέματα είναι «κακό». Δες όμως μια περίπτωση όπου είναι ‘‘καλό’‘: έστω ότι ζούμε στην εποχή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου όταν οι Ναζί κυνηγούσαν τους Εβραίους και τους έστελναν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης για να τους εξοντώσουν. Κρύβω λοιπόν έναν Εβραίο στο σπίτι μου για να τον σώσω. Έρχεται η Γκεστάπο –η αστυνομία των Ναζί- και με ρωτάει: ‘‘Μήπως κρύβεις Εβραίους στο σπίτι σου;’‘ Τότε πρέπει να πω ψέματα, δεν πρέπει; Πρέπει.

ΑΛΙΚΗ: Διότι υπάρχει κάτι σημαντικότερο από το να πεις αλήθεια. Η ζωή του κρυμμένου ανθρώπου.