Η Πολιτεία του Πλάτωνα ως αντικείμενο φιλοσοφικού προβληματισμού και διαλογικής επικοινωνίας

Ο Δρ. Φιλοσοφίας, σχολικός σύμβουλος φιλολόγων,συγγραφέας και μεταφραστής έργων του Πλάτωνα, Δημήτριος Τζωρτζόπουλος, άνοιξε τη Δευτέρα 9-2-2009 το νέο κύκλο εκδηλώσεων του βιβλιοπωλείου μας "ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΑΛΛΑΞΑΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ" παρουσιάζοντας το θέμα

ΠΛΑΤΩΝ

από τους Σωκρατικούς διαλόγους στην πολιτεία.

Την ομιλία παρακολούθησε πυκνό ακροατήριο και η συζήτηση που ακολούθησε ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Σας παρουσιάζουμε μια ευρεία περίληψη της τοποθέτησης του κ. Τζωρτζόπουλου.

Ο Πλάτων θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς φιλοσόφους στην ιστορία του φιλοσοφικού πολιτισμού, αλλά και από τους πιο παρερμηνευμένους. Συμβαίνει το σύμπαν της σκέψης του να έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή τόσο στους στοχαστές της αρχαιότητας όσο και στους μεγαλύτερους διανοητές της νεώτερης και της σύγχρονης σκέψης. Εξίσου βέβαια αντιμετωπίζεται από ορισμένους με σκεπτικισμό, γιατί υποτίθεται ότι προχώρησε σε φιλοσοφικές θεωρήσεις είτε ολοκληρωτικού συντηρητισμού είτε ολοκληρωτικού επαναστατισμού. Σε κάθε περίπτωση αναζήτησε τη φιλοσοφική θεμελίωση εκείνης της ηθικής βεβαιότητας, η οποία προϋποθέτει την αισθητική πληρότητα του ατόμου και αναιρεί διαλεκτικά κάθε σχετικιστική πρόσληψη της αρετής.
Η πεμπτουσία του φιλοσοφικού του πάθους θα μπορούσε να συνοψισθεί στα εξής λόγια του ίδιου: «δεν μιλάμε για ένα τυχαίο θέμα, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να ζει κανείς» (Πολιτεία Ι, 352d). Για το πώς πρέπει να ζει κανείς είχαν μιλήσει πριν από τον Πλάτωνα ο Σωκράτης και οι Σοφιστές, αλλά με διαφορετικό τρόπο η κάθε πλευρά: ο Σωκράτης ανιχνεύει μια σταθερή ηθική βεβαιότητα στις αξίες του παρελθόντος, ιδωμένες από τη σκοπιά μιας σύγχρονης λογικής θεώρησης, η οποία δεν επιτρέπει ρήγματα οδυνηρών διαψεύσεων ή αδόκητων αβεβαιοτήτων. Οι Σοφιστές, απεναντίας, αξιοποιούν την ηθική αβεβαιότητα της εποχής, για να διακηρύξουν τον απόλυτο σχετικισμό της αρετής, χωρίς να παραβλέπουν και τα οικονομικά οφέλη από τη διδασκαλία αυτού του σχετικισμού. Ο Πλάτων βαδίζει στα ίχνη της σωκρατικής παράδοσης και την υπερβαίνει. Συγκεντρώνει όλες του τις δυνάμεις στο να αναδείξει τον πρωταγωνιστικό ρόλο της φιλοσοφίας στο γίγνεσθαι της ζωής και να οδηγήσει τον αναγνώστη σε έναν ριζοσπαστικό τρόπο σκέψης.
Απώτερος σκοπός, απ’ αυτή την άποψη, του φιλοσόφου δεν είναι να προσδώσει νέα ποιότητα στην ακαδημαϊκή έρευνα, αλλά να εξηγήσει τον κόσμο και στο μέτρο του δυνατού να τον αλλάξει. Γι’ αυτό και στο συγγραφικό του έργο αντιπαρατίθεται με κάθε είδους σκεπτικισμό και αναλαμβάνει, πέραν των άλλων, να υπερασπιστεί τον Σωκράτη και μέσω αυτού τη φιλοσοφία. Στους λεγόμενους Σωκρατικούς Διαλόγους παρουσιάζει τον Σωκράτη να επιχειρηματολογεί υπέρ της αρετής, μέσα από τη διερεύνηση της φύσης επί μέρους αρετών, και να επιχειρεί πρόσβαση στην ουσία της γνώσης, μέσα από τη διαδικασία της γνώσης του εαυτού. Ετούτη η διαδικασία συγκεκριμενοποιείται στην καθημερινή πράξη ως ένα μεθοδικό διαλέγεσθαι του ανθρώπου με τον εαυτό του και με τους άλλους. Τελικός προορισμός αυτού του διαλέγεσθαι είναι να μάθει κανείς να γίνεται φίλος της σοφίας, πράγμα που στην ευρύτερη έννοιά του σημαίνει να μάθει να φιλοσοφεί.
Εάν λοιπόν το βασικό επιχείρημα στους Σωκρατικούς Διαλόγους στρέφεται γύρω από το πώς θα μάθουμε να διαλεγόμαστε για το ηθικά καλό και «να γινόμαστε φίλοι μεταξύ μας» (Λύσις), κατ’ επέκταση πώς θα μάθουμε να φιλοσοφούμε, στην Πολιτεία το βασικό επιχείρημα προτάσσει την κατανόηση της αληθινής δομής της πραγματικότητας ως προϋπόθεση για την κατάκτηση του ηθικά καλού και συναφώς για την πραγμάτωση της φιλοσοφίας· και όλα τούτα σε εσωτερική ανταπόκριση με την τελική επικράτηση της ορθόφρονης πολιτικής και του δίκαιου κράτους. Η πραγμάτωση της φιλοσοφίας στο συγκεκριμένο έργο παραπέμπει, μεταξύ των άλλων, στη μεθοδική μετεξέλιξη του απλώς διαλέγεσθαι σε διαλεκτικώς διαλέγεσθαι ή σε διαλεκτικό σκέπτεσθαι και στην έμπρακτη βίωση της δικαιοσύνης ως συνειδητής απαλλαγής του ατομικού βίου, αλλά και της κοινωνικοπολιτικής ζωής από χρησιμοθηρικές ή ιδιοτελείς βλέψεις. Τούτο σημαίνει περαιτέρω ότι ενσαρκώνει τη δυνατότητα του ανθρώπου να εναρμονίζεται με εκείνο που είναι σωστό και να ανέρχεται από την επίφαση της αλήθειας και της ομορφιάς προς την ίδια την αλήθεια και ομορφιά.
Αυτό που τελικά κρίνεται αναγκαίο στην Πολιτεία δεν είναι πώς θα υπάρξει πραγματικά η ιδανική πολιτεία, αλλά πώς αυτή θα γίνει αντικείμενο φιλοσοφικού προβληματισμού και διαλογικής επικοινωνίας, ώστε να αναδειχθούν οι πραγματικά σκεπτόμενοι άνθρωποι, εκείνοι δηλαδή οι αληθινοί φιλόσοφοι που εμφορούνται από την ιδέα του αγαθού και οι οποίοι, ακριβώς γι’ αυτό, μπορούν να αναλάβουν την ευθύνη της χρηστής διακυβέρνησης, χωρίς να επιδιώκουν την εξωτερική προβολή, τη φήμη, τη δόξα ή τον πλούτο και πολύ περισσότερο χωρίς να θυσιάζουν το συλλογικό συμφέρον στο βωμό του ατομικού συμφέροντος. Η χρηστή διακυβέρνηση, ως εκ τούτου, από την πλευρά των φιλοσόφων καταργεί κάθε είδους εξουσιαστική αντίληψη ή πρακτική, κάθε ιδιοτελές κίνητρο ή τάση διαφθοράς και αποκαθιστά τη χαμένη τιμή της πολιτικής: η διακυβέρνηση με δικαιοσύνη και σοφία συμπίπτει με την πραγματική ευτυχία και απηχεί την ευταξία της ψυχής. Έτσι, το όλο πλατωνικό εγχείρημα της ιδανικής πολιτείας και κοινωνίας έχει ιδιαίτερη σημασία για τις εποχές μας, γιατί επιτρέπει στον καθένα να διαγιγνώσκει τις εγγενείς αδυναμίες των σύγχρονων μορφών διακυβέρνησης, να υψώνεται πάνω από τις φθονερές σκιαμαχίες των επαγγελματιών πολιτικών και να οραματίζεται με λόγο και έργο το αληθινά σωστό και δίκαιο.